Veronika Hapchenko
CHERCHEZ LE MAGE. OKULTYZM W ZWIĄZKU RADZIECKIM

„Magia istnieje, jest niezwykle skuteczna – ale tylko w swoim wymiarze. Aby oddziaływała na osobę, konieczne jest istnienie «psychicznego gruntu». Aby zaistniał, potrzebny jest zestaw oczekiwań, który pozwala na przekierowanie energii psychicznej w określony sposób – owszem, przekierowanie, ponieważ wpływy magiczne nie opierają się na potężnych wpływach zewnętrznych, ale na kontroli procesów wewnętrznych ofiary, na uruchomieniu zaistniałych mechanizmów psychicznych utworzonych przez kulturę, istniejących tylko w jej ramach”¹.

W ideologii ZSRR nie było miejsca na ezoterykę, a wszystkie jej odmiany: astrologia, alchemia czy magia, na równi z religią piętnowane były tym samym terminem – мракобесие (obskurantyzm)². Niemniej jednak okultystyczna mentalność, tradycje i magiczne skłonności przetrwały i tliły się nadal – ukryte przed państwem – mimo prób ich zlikwidowania i racjonalizacji. Zakazane zjawiska odcisnęły piętno na frazeologii, legendach i historiach dotyczących tamtego okresu, ale funkcjonujących do dziś. Po rozpadzie ZSRR okultyzm powrócił ze zdwojoną siłą.

Na przełomie XIX i XX wieku ezoteryka wywarła ogromny wpływ na klasy wyższe i inteligenckie Imperium Rosyjskiego, które, jakby przeczuwając nadchodzący okres tumultu historycznego, rzuciły się w wir nauk tajemnych. Wszelka myśl magiczna trafiała na płodny grunt i szybko się rozpowszechniała. Przyciągała ludzi nie tylko sensacją wtajemniczenia w „zakazane nauki”, ale działała jako potężny mechanizm obrony psychologicznej, jako forma dająca poczucie bezpieczeństwa psychicznego, budowana na poczuciu przynależności do sztywnej struktury. Ezoteryczna hierarchia opierała się przecież na dwóch filarach: mistrzu i uczniu, a jej wszechświat składał się z dość jasno określonych wzajemnych połączeń: „Jak na górze, tak i na dole; Jak na dole, tak i na górze”³. I w systemie tym nie było miejsca na przypadek. Gdy adept przyjmował wyświęcenie wiedzą ukrytą, otrzymywał szansę na ocalenie⁴. Na przełomie wieków Europa znajdowała się w stanie niestabilności społecznej i kulturowej, a magiczne nauki proponowały możliwość ucieczki od politycznej rzeczywistości.

Okultyzm albo myśl ezoteryczna, jak o nim mówiono, to nowa, progresywna myśl, która „zrzuciła kajdany religii i nauki”, synteza dawnej utraconej wiedzy i nowoczesnych teorii naukowych. Taką syntezą było nauczanie Heleny Bławatskiej, która połączyła teorię ewolucji Karola Darwina ze „starożytną wschodnią wiedzą”. Kilkadziesiąt lat później Piotr Demianowicz Uspienski przedstawił ideę „czwartego wymiaru” i – odwiedzając artystyczną piwnicę Bezpański Pies w Sankt Petersburgu – zgromadził wokół siebie tłumy słuchaczy, w których kręgu znajdowali się wybitni przedstawiciele Srebrnego Wieku⁵. Georgij Gurdżijew, dla którego w rewolucji skumulowała się „wiedza całego świata” i można było ją wykorzystać do własnych celów, otworzył kilkadziesiąt szkół na całym świecie, gdzie wykładał swoją tajemną teorię, którą nazwał „czwartą drogą”.

The American Society for Psychical Research (Towarzystwo Badań Parapsychicznych)⁶ popularyzowało zjawiska paranormalne, takie jak: telepatia, spirytyzm, teleportacja, telekineza⁷. W każdym salonie mieszczańskim przeprowadzane były seanse spirytystyczne, a technice pisma automatycznego zawdzięcza powstanie niejedna publikacja.

Po obaleniu caratu przedstawiciele ezoterycznych ugrupowań starali się nawiązać współpracę z rządem bolszewików, widząc w rewolucji historyczną konieczność i szansę na spełnienie przepowiedni, a także rozwinięcie spirytystycznego ducha ludzkości. Służby specjalne (Czeka, a potem OGPU) rozważały korzystanie ze zjawisk magicznych, publicznie jednak każdy ich przejaw nazywając obskurantyzmem i ścigając za nie.

Wydarzenia te doprowadziły do ​​powstania wielu radzieckich mitów, których prawdziwe znaczenie zostało z czasem zapomniane, ale nadal wywierają one wpływ na mieszkańców całego obszaru byłego ZSRR.

MAŁŻEŃSTWO ROERICHÓW

Veronika Hapchenko, Bielowodje, 2021
akryl i tusz kreślarski na płótnie, 80 × 70 cm

„Z południa i północy, ze wschodu i zachodu myślą o tym samym. (I ten sam proces ewolucyjny odciska się na najlepszych obrazach). […] Między czterema oceanami znajduje się centrum. Świadomość Nowego Świata istnieje. Czas wydarzeń został ustalony, pokusa własności została przezwyciężona, nierówność między ludźmi została przekroczona, ogłoszono wartość pracy. Czy podziemna istota powróci? Czy Agartis – ludzie podziemia – osiodłają swoje konie? Czy dzwony Biełowodja zabrzmią?”⁸.

Nikołaj Roerich urodził się 9 października 1874 roku w Sankt Petersburgu w rodzinie notariusza. W wieku ośmiu lat został wysłany do prywatnej szkoły w Petersburgu. Gdy miał dziesięć lat, do Izwary (posiadłości ojca) przybył słynny archeolog Lew Iwanowski. Naukowiec polubił zmyślnego ucznia i zabrał go ze sobą na wykopaliska. Nikołaj poważnie zainteresował się archeologią: czytał książki historyczne, prowadził wykopaliska w pobliżu rodzinnej posiadłości, szkicował starożytne kurhany, spisywał ludowe legendy, eposy i tradycje. Po ukończeniu gimnazjum w 1893 roku wstąpił na Akademię Sztuk Pięknych w Petersburgu i jednocześnie, za namową ojca, na Wydział Prawa Uniwersytetu Petersburskiego⁹.

W tym czasie był już aktywnym członkiem Towarzystwa Archeologicznego. Podczas jednej z podróży spotkał niezwykłą dziewczynę, Helenę Szaposznikową. Artysta odebrał ich spotkanie jako znamienne i ogłosił Helenie, że zostanie jego żoną. Z ich korespondencji wynika, że Roerich (jak i większość petersburskiej inteligencji) uczestniczył w – jak je wówczas nazywano – wróżbach ze spodka (dzisiaj znanych jako tablica ouija). Uczestnicy siadali do stołu, a przed nimi leżała deska, na której wypisywano litery alfabetu oraz wyrazy „tak” i „nie”. Wszyscy trzymali spodek, którego ruchami miały kierować duchy. Przesuwał się on do liter, z których układały się odpowiedzi na zadawane pytania. „Stół odpowiada: «Śpi». Pytam: «Kiedy pojadę do Petersburga?» Odpowiada: «W maju». «Czy pokażę swój obraz na Salonie?» Odpowiada: «Tak». «Czy odniesie sukces?» «Tak». «Czy zostanie sprzedany?» «Nie»”¹⁰.

Ślub odbył się 28 października 1901 roku. Roerich odnalazł w Helenie wierną towarzyszkę. Brała czynny udział w wielu jego dziełach i przedsięwzięciach społecznych. Nikołaj pisał: „Pracowaliśmy razem i nie bez powodu mówiło się, że prace powinny mieć dwa imiona – żeńskie i męskie”¹¹.

W 1913 roku opublikował artykuł Indyjska Droga, w którym pisał o potrzebie dogłębnego poznania kultury Indii. W Indiach i starożytnej Rusi Roerich dostrzegał wspólne korzenie: widział je w detalach nakryć głowy, w ubiorach, rzeczach codziennego użytku, kurhanach i podstawach języka¹². Zaczął poważnie rozważać możliwość wyprawy do Indii i opracował nawet jej trasę.

W 1916 roku Roerich przebywał na leczeniu w Finlandii. Przez długi czas nie mógł powrócić z rodziną do ojczyzny z powodu rewolucji bolszewickiej. Do ruchu rewolucyjnego początkowo odnosił się negatywnie; jego zbiory i obrazy zostały zarekwirowane już w pierwszych dniach po dojściu bolszewików do władzy. Z drugiej strony jednak traktował rewolucję jako znak determinizmu historycznego, nieuniknioną katastrofę światową. W efekcie starał się nawiązać współpracę z rewolucjonistami.

W 1919 roku rodzina Roerichów osiadła w Londynie i – zachowując stare zwyczaje – często odwiedzała domy rosyjskiej inteligencji. Tam Roerichowie często uczestniczyli w seansach spirytycznych. Ich bliska przyjaciółka, Zinaida Fosdick, opisała jeden z nich: „Deszcz zapałek, monet, chusteczek spadał na głowy siedzących, metalowe przedmioty latały po pokoju, nikogo nie sięgając ani nie robiąc krzywdy; dywany zrywały się z miejsca i przelatywały nad głowami, stół, nietknięty, poruszał się sam z siebie […]. Wszyscy siedzieli na sofie w ciemności i słyszeli, jak pies przechodził po pokoju, uderzając ogonem o podłogę, galopował koń, słoń chodził i dotykał szafki trąbą, przeszła krowa, latały ptaki i drapały dziobami po przedmiotach; wszystkie dźwięki były zdumiewająco wyraźne”¹³.

W tym czasie w życiu Heleny Roerich wydarzyło się coś niezwykle ważnego: spotkała swojego mahatmę. Wspominała, że jej dzieciństwo było pełne mistycznych doświadczeń; często miewała sny prorocze (na przykład o śmierci rodziców) albo o przyszłych wcieleniach. W okresie dorastania nierzadko dostawała wskazówki, jakie decyzje powinna podjąć. „Oto jedna z jej […] wizji – «wizja z chłopcem», która miała miejsce w kwietniu 1914 roku, trzeciego dnia Wielkanocy. Tego dnia Helena była w cerkwi i zobaczyła «twarz Chrystusa błogosławiącego dzieci». Wieczorem, kładąc się spać, doznała niesamowitego, błogiego spokoju. Budząc się w nocy, zobaczyła przed sobą wizerunek cudownego chłopca z wielkimi oczami. Napełnił ją wielką radością. Zastanawiała się: Czy to jej brat? – Nie, nie brat. – Czy to mąż? – Nie, nie mąż. Więc kto w takim razie? W końcu dowiedziała się, kto ukazał się jej w nocy w przebraniu «cudownego chłopca» – był to jej przyszły Nauczyciel, Mahatma Moria”¹⁴.

Mahatmę Morię spotkała w Londynie w Hyde Parku. Zauważywszy w tłumie dwóch Hindusów w wojskowych mundurach, którzy lekko się do niej uśmiechali, Helena Roerich natychmiast uznała, że to mahatmowie, którzy przyjechali specjalnie dla niej. Kiedy wróciła do domu i opowiedziała o tym, została wyśmiana, co miało swoje uzasadnienie. Helena Roerich dokładnie powtórzyła bowiem historię Heleny Bławatskiej o jej spotkaniu z mahatmami w Hyde Parku, która wydarzyła się kilka lat wcześniej.

Niemniej, jak opisuje Fosdick, w domu Roerichów od tego czasu zaczęły się dziać dziwne rzeczy: na ścianach pojawiały się „wielkie oczy o głębokim spojrzeniu” i, podobnie jak u Bławatskiej, objawiała się obecność ciał astralnych – lekki stukot roznosił się po całym domu. „Siła kumulowała się wtedy tak zdumiewająco, że czasami kazano im siedzieć po cichu, w ciemności i nie zapalać światła, a przed nimi stół, którego nikt nie dotykał, poruszał się, chodził i było słychać uderzenia. Zadawali pytania w nocy, kiedy leżeli już w łóżkach, i odpowiadano im pukaniem. W taki sposób mogli prowadzić długie rozmowy”¹⁵.

Spotkanie Heleny z mahatmami zostało w końcu potraktowane poważnie i zinterpretowano je jako zachętę do organizacji wymarzonej ekspedycji do Indii. Porady, które Helena otrzymywała od Nauczyciela, wiązała się z ciężkimi, bolesnymi atakami, nazywanymi przez nią „świętymi bólami” – analogicznie do „świętej choroby”, jak starożytni Grecy nazywali epilepsję. Tłumaczyła je niesamowitą koncentrację energii w swoim ciele, eksperymentami, jakie mieli na niej prowadzić „kosmiczni nauczyciele”.

Podczas „świętych cierpień” Nauczyciel wyjawił Roerichom Wielki Plan o stworzeniu Nowego Kraju i „zwycięstwie Szambali pod opieką Maitrei”. Wskazał trzy ważne daty 1928, 1931 i 1936. Pojawiły się sugestie, że wydarzenie, jakie będzie miało miejsce w 1928 roku, będzie wiązało się z rozpadem ZSRR. Rok 1931 miał być rokiem Wielkiej Bitwy Szambali ze złem. Zakładano, że chodzi o powstanie przeciwko brytyjskiej okupacji Tybetu i obalenie Dalajlamy XIII (który popierał Wielką Brytanię). W 1936 roku Szambala miał odnieść zwycięstwo. Nowy kraj powinien powstać na Biełowodju. Nieraz Nauczyciel sugerował, że wejście do Szambali znajduje się właśnie w Biełowodje, które – podobnie jak Szambala – jest krajem legendarnym, gdzie realizują się marzenia o braterstwie, równości, szczęściu i sprawiedliwości. „Biełowodje to biała góra, góra, która wie, skąd pochodzi biała woda. Biała góra, a za nią czterdzieści szczytów. Weź laskę cedrową, załóż białe szaty, wejdź na białą górę, tam tajemnica jest objawiona, tam kamień płonie, tam Miasto stoi”¹⁶.

W 1923 roku Roerich udał się do Indii, a stamtąd do Azji Środkowej. „«Nadszedł czas, aby ludy Wschodu obudziły się ze snu, zrzuciły łańcuchy niewolnictwa» – deklaruje. Himalajscy dostojnicy przekazują Roerichowi ziemię na grób Mahatmy Lenina i przesłanie do narodu radzieckiego”¹⁷. Utopijne marzenie Roerichów było bliskie idei ZSRR, więc tam, po trzech latach w Indiach, zdecydowali się szukać patronatu. W 1926 roku powrócili do Moskwy. „Podczas naszej długiej podróży dawno nie widzieliśmy oczu Rosjan i te oczy nie zawiodły, bo skrzydła rosną, wszystko jest możliwe i wszystko jest dostępne, a główne plagi życia, strach i uprzedzenie odeszły”¹⁸.

Roerich przekazał ludowemu komisarzowi spraw zagranicznych Gieorgijowi Cziczerinowi plan „budyjskiej rewolucji”: „Po pierwsze, nauki  Buddy to ruch rewolucyjny. Po drugie, Maitreja jest symbolem komunizmu. Po trzecie, ruch społeczności światowych może natychmiast przyciągnąć setki milionów buddystów. Po czwarte, prosta, podstawowa nauka Gautamy powinna łatwo przeniknąć do ludzi. Po piąte, opinia Europy będzie wstrząśnięta zjednoczeniem buddyzmu z leninizmem. Po szóste, Mongołowie, Kałmucy i Tybetańczycy są gotowi dopasować daty przepowiedni dla obecnej ewolucji. Po siódme, działania Taszi Lamy będą bezprecedensowym powodem do wystąpienia (przeciwko Anglii). Po ósme, argumenty zaprzeczające istnieniu Boga dla buddyzmu są całkiem stosowne. Po dziewiąte, wymagane jest natychmiastowe działanie przy pełnej znajomości lokalnych warunków i proroctw”¹⁹. Cziczerin oraz zagraniczny oddział OGPU zdecydowali się wesprzeć Roerichów. Dla bolszewików istotne było zlikwidowanie nieugiętego Dalajlamy XIII, a Roerich nie ukrywał swojego poparcia dla Taszi Lamy: „«Duchowym przywódcą Tybetu nie jest wcale Dalajlama, ale Taszi Lama, o którym wiadomo same dobre rzeczy. Tybetańczycy potępiają obecną sytuację Tybetu silniej od nas. Po powrocie Taszi Lamy, kiedy stanie się głową zjednoczonego Tybetu, Cenna Nauka rozkwitnie wraz z nim. Znowu…» W całym Tybecie z klasztoru Dardżyling przekazywane jest proroctwo, że obecny Dalajlama XIII będzie ostatnim”²⁰.

Cziczerin przekazuje radzieckim władzom cykl obrazów Maitreja o wyzwolicielce uciskanych. Otrzymując poparcie, przygotowuje ekspedycję do Tybetu. „Niemniej jednak wyprawa odbyła się pod amerykańską flagą i między jej uczestnikami istniało porozumienie, że przez kraje buddyjskie będą jechać jako buddyści, w Tybecie – pod znakiem Szambali, w innych pod amerykańskim; radzieckiego paszportu nie wolno było pokazywać”²¹.

Podczas wyprawy Roerich prowadził badania archeologiczne i etnograficzne, studiował rzadkie rękopisy, zbierał materiały językoznawcze i dzieła folklorystyczne, opisywał lokalne zwyczaje. W ciągu tych lat namalował około pięćset obrazów. Dla archiwizacji wszystkich znalezionych danych Roerichowie otworzyli instytut Ursuwati (Światło Porannej Gwiazdy) w Himalajach.

„Już podczas długiej podróży do Azji Środkowej (1925–1928) Roerich świadomie deklaruje się jako duchowy przywódca obdarzony proroczym darem i mistyczną wizją. Jego trasa jest niezwykła – Roerich podąża «ścieżką Buddy», […] Kaszmir – Ladak – Khotan (w Xinjiang) – Ałtaj – Mongolia – Tybet. Zataczając ten «magiczny» krąg, wraca do punktu wyjścia podróży, do Dardżyling”²². Jego przemiana nastąpiła pod wpływem mistycznych przeżyć żony. Historyk Aleksander Andriejew zaznacza jednak, że Helena była ciężko chorą kobietą, która tłumaczyła swoją chorobę jako próbę. „Mamy do dyspozycji świadectwo lekarza rodzinnego Roericha, doktora A.F. Jalowenko: «Co do pani Roerich, muszę powiedzieć, że jest chora. Ma chorobę nerwową zwaną aurą epileptyczną. Osoby cierpiące na tę chorobę często słyszą głosy i widzą jakieś przedmioty. Znając jego [Nikołaja Konstantinowicza Roericha] głębokie uczucie […] do żony, […] [sądzę, że] często ulegał jej wpływom, a nawet czasami wierzył w jej nadprzyrodzone zdolności. Często opowiadałem mu o chorobie Eleny Iwanownej, ale reagował na to zimno, szczególnie jeśli chodzi o moją wiedzę w tej dziedzinie»”²³.

Roerich często mówił, że zobaczył Szambalę, chociaż nie zachowały się na to żadne dowody oprócz wspomnień z jego dzienników: „Nie wojna, nie nienawiść, ale najlepsze, żywiołowe pomysły zostaną przekazane całemu światu przez posłańców Rigden Djapo, władcy Szambali. Przewidziane przez Buddę żelazne ptaki już lecą, spokojnie przekraczając konwencjonalne granice. W pięknych, naukowych promieniach Agni Jogi ewolucja puka do drzwi. Posłańcy z Rigden Djapo spieszą się, a chwalebne odkrycia przynoszą światło i błogosławieństwa dla całej ludzkości”²⁴.

W wyprawie Roericha brała udział jeszcze jedna osoba, która mogła być świadkiem Szambali: tajemniczy lama, który dołączył do Roericha w 1925 roku.

JAKOW BLUMKIN

Veronika Hapchenko, Jakow Blumkin, 2021
akryl i tusz kreślarski na płótnie, 100 × 80 cm

„Przychodzi mongolski lama, a wraz z nim nowa fala wiadomości. To znakomity lama, który wędrował od Urgi aż do Cejlonu… Nie ma w nim ani krzty hipokryzji, a dla obrony wiary gotów nawet chwycić za broń. Szepcze: «Nic nie mów tej osobie – wszystko będzie wygadywać» albo: «A teraz lepiej odejdę». A w jego działaniach nie da się odczuć nic zbędnego. A jak łatwo z nim podróżować!”²⁵. Tak Nikołaj Roerich opisał lamę, który dołączył do jego wyprawy w 1925 roku. Według niektórych wersji lamą tym był znany terrorysta radziecki, Jakow Blumkin.

Jakow Blumkin urodził się w 1898 roku w Odessie w ubogiej rodzinie ukraińskich Żydów. Ukończył czteroletnią szkołę hebrajską i pracował jako kurier w sklepach i urzędach²⁶. Rewolucja zastała go w rodzinnym mieście, gdzie brał czynny udział w kampanii agitacyjnej. Po przeprowadzce do Charkowa dołączył do partii Lewicowych Socjalistów-Rewolucjonistów, znanych jako eserowcy.

Międzynarodowej sławy przysporzył mu udany atak terrorystyczny na niemieckiego ambasadora, hrabiego Wilhelma von Mirbacha Harffa. Ten akt miał być „znakiem solidarności z niemieckim proletariatem”, „przyczynić się do zerwania pokoju brzeskiego, wymusić od rządu poparcie w walce o międzynarodową rewolucję” oraz „wznowić wojnę z Rosją bolszewicką”, którą eserowcy oskarżali o „zdradę rewolucji”. Blumkin zabił Mirbacha w budynku niemieckiej ambasady w Moskwie 6 lipca 1918 roku²⁷.

Zgodnie z etyką eserowców sprawcy ataku terrorystycznego powinni pozostać na miejscu jego popełnienia i dać się aresztować. Blumkin jednak uciekł. Ukrywał się do kwietnia 1919 roku, aż zdecydował się poddać władzom. Chociaż zabójstwo hrabiego Mirbacha doprowadziło do pogorszenia stosunków między Rosją Radziecką a Niemcami i było impulsem do zamachu stanu lewicowych eserowców, to Blumkin został ukarany zadziwiająco łagodnie. 16 maja 1919 roku Prezydium Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego, biorąc pod uwagę dobrowolne stawienie się Blumkina i szczegółowe wyjaśnienie przez niego okoliczności zabójstwa ambasadora, ułaskawiło go²⁸.

We wrześniu 1920 roku Blumkin został przyjęty do Oddziału Wschodniego Akademii Sztabu Generalnego Armii Czerwonej. Akademia przygotowywała studentów do służby wojskowej na wschodnich obrzeżach ZSRR oraz pracy wojskowo-dyplomatycznej. Wykładano tam: podstawy strategii, pragmatykę służby w Sztabie Generalnym, geografię wojskową, strukturę Armii Czerwonej, psychologię wojskową i sześć dyscyplin społeczno-ekonomicznych: filozoficzne i socjologiczne podstawy marksizmu, podstawy polityki zagranicznej, psychologię społeczną, konstytucję RFSRR, teorię socjalizmu i przemysł kolejowy. Na Wydziale Orientalistycznym studiowano dodatkowo języki: perski, arabski, turecki, chiński, japoński i inne. „Warunki nauczania były bardzo trudne. Zajęcia trwały od 9:00 do 22:00, z godzinnymi przerwami na obiad i kolację. Jedzenie było marne. W klasach było niezwykle zimno. Panoszył się tyfus. Mimo tych trudności podczas pobytu w akademii Blumkinowi udało się uzyskać dobre wyszkolenie wojskowe i gruntownie przestudiować literaturę społeczno-polityczną”²⁹.

Po ukończeniu Akademii Blumkin zajął stanowisko osobistego sekretarza Lwa Trockiego i został pełnoprawnym członkiem Czeka. Podróżował do Chin i Pamiru, do Tybetu i Mongolii, na Cejlon i do Afganistanu, a kiedy wracał do Moskwy, pisał wiersze, czytał je publicznie w kawiarniach literackich i uczestniczył w wesołych ucztach z innymi pisarzami. Nikołaj Gumilow pisał o nim: „Człowiek, który zastrzelił cesarskiego ambasadora wśród tłumu ludzi, przyszedł, aby uścisnąć mi rękę i podziękować za wiersze”³⁰, a Władimir Majakowski wręczył Blumkinowi książki z czułą dedykacją: „Drogiemu towarzyszowi Blumoczce. Wł. Majakowski”³¹.

Kształtuje się wtedy jego pełen sprzeczności charakter. Był całkowicie oddany ideom socjalizmu i gotów poświęcić życie za jego ideały. „Młody kochanek rewolucji” – jak powiedziałby Trocki. Był jednak dość próżny, odurzony władzą, którą tak szybko zdobył. Świadczył o tym incydent, który wydarzył się, gdy przebywał w towarzystwie przyjaciół, poetów Siergieja Jesienina i Osipa Mandelsztama. Otóż, zasugerował im, aby wybrać się na spacer do placówki Czeka i zobaczyć, jak strzelają do kontrrewolucjonistów w piwnicach Łubianki: „Nie chce zeznawać – cynicznie mówił Blumkin – postawię go pod ścianą. W ogóle życie ludzi jest w moich rękach. Podpiszę papierek – za dwie godziny nie ma osoby. Patrzcie, wszedł poeta. Ma wielką wartość kulturową. A jeśli zechcę, natychmiast go aresztuję i podpiszę wyrok śmierci. Ale jeśli go potrzebujesz – Blumkin zwrócił się do Mandelsztama – uratuję mu życie”. Oczywiście, sam Blumkin nie miał takiej władzy, bo decyzje o karze śmierci podejmował komitet Czeka. Ale Mandelsztam nie mógł o tym wiedzieć i oburzył się na Blumkina: „Nie wtrącaj się w moje sprawy! – Blumkin przerwał mu szorstko. – Ośmielasz się wchodzić mi w drogę? – sam dostaniesz kulę”³². Jesienin nie podzielał kategorycznej postawy Mandelsztama wobec Blumkina – często wymieniał jego nazwisko w rozmowach z gośćmi kawiarń oraz chwalił się możliwością „zademonstrowania piwnicy Łubianki i zobaczenia, jak rozstrzeliwują”. Możliwe, że imponował mu wizerunek poety-terrorysty. Jedną z sześciu wersji manifestu imażynizmu wraz z Siergiejem Jesieninem i Anatolijem Marienhofem podpisał również Blumkin.

W 1923 roku Feliks Dzierżyński, znany również jako Żelazny Feliks, zaproponował Blumkinowi przejście do departamentu zagranicznego OGPU. Jeszcze w 1920 roku w Moskwie parapsycholog Aleksandr Barczenko zainteresował się Szambalą i pod koniec 1925 roku zorganizował ekspedycję do Afganistanu i Sinciangu w celu jej poszukiwania. Szefem ekspedycji miał być sam Barczenko, a komisarzem Blumkin. Blumkin dobrze pasował do roli komisarza wyprawy: był poliglotą i mistrzem walki wręcz; wcześniej wyrobił sobie kontakty na Wschodzie. O pozwolenie na ekspedycję do Tybetu Barczenko zwrócił się do Cziczerina, pisząc: „Jestem całkowicie przekonany, że w czasach prehistorycznych nie istniała żadna bogata kultura, ale wychodzę z założenia, że dodatkowa wycieczka do Lhasy może w niewielkim stopniu wzmocnić więzi, które tworzymy z Tybetem”³³.

Kiedy jednak zbliżał się czas wyprawy, okazało się, że Barczenko wcale nie cieszył się zaufaniem NKWD i ze względu na jego związki z tajnymi towarzystwami Cziczerin odmówił mu wyjazdu. Blumkin natomiast w 1925 roku został głównym instruktorem Państwowej Komisji Bezpieczeństwa Wewnętrznego Mongolii (odpowiednik Czeka) i został wysłany jako rezydent do Tybetu.

Veronika Hapchenko, Vessels, 2021
akryl i tusz kreślarski na płótnie, 55 × 70 cm

W kręgu zainteresowań Blumkina znalazł się Nikołaj Roerich. „W nocy tajemniczy lama znikał, nie pojawiając się czasami nawet przez kilka dni”³⁴. W międzyczasie Blumkin przedostawał się do trudno dostępnych miejsc, tworzył mapy blokad drogowych, barier granicznych, wysokości, stanu komunikacji i długości odcinków dróg. Skrupulatnie zbierał też informacje o brytyjskich garnizonach wojskowych, drogach i lokalizacjach mostów. Brytyjczycy zapewne wiedzieli o „młodym lamie”, a cała wyprawa Roericha bardzo ich musiała irytować. Blumkin znikał gdzieś na dzień lub dwa, po czym nagle pojawiał się zupełnie nieoczekiwanie na jakiejś zaśnieżonej przełęczy oraz ponownie dołączał do Roericha i jego towarzyszy³⁵. Pod koniec wyprawy lama przemówił po rosyjsku, a Roerich napisał w swoim dzienniku: „[…] nasz lama zna nawet wielu naszych przyjaciół”³⁶. W swoich dziennikach Roerich zawsze pisał o napotkanym lamie z najwyższym szacunkiem i nie ma żadnych wzmianek o tym, że miał świadomość jego prawdziwej tożsamości. Nie wiadomo również, czy udało im się odnaleźć Szambalę.

Droga powrotna do Moskwy, gdzie Blumkin miał złożyć raport po ukończeniu misji, wiodła przez Turcję. W Konstantynopolu doszło do zapewne całkiem przypadkowego spotkania z synem Trockiego, a następnie z samym Lwem Trockim. Ten poprosił o przekazanie książki swoim moskiewskim krewnym, a Blumkin zgodził się.

Po przybyciu do Moskwy pod koniec 1929 roku Blumkin spotkał się z pracownicą Departamentu Zagranicznego Czeka, Lisą Rosenzweig, z którą łączyła go romantyczna więź. Powiedział jej o swoim spotkaniu z Trockim i wątpliwościach związanych z przekazaniem książki jego rodzeństwu. Liza natychmiast zgłosiła to swoim przełożonym. Blumkin zdecydował się uciec do Azji i schronić w jednym z górskich klasztorów buddyjskich. Na Dworcu Kazańskim, gdzie miał wsiąść do pociągu, zatrzymali go czekiści. Za kontakt z Trockim został rozstrzelany 12 grudnia 1929 roku³⁷. Podobno w ostatniej chwili życia zaśpiewał hymn proletariatu: „Wstań, klątwą naznaczony / Świat pełen wygłodzonych i niewolników”³⁸. Według innej wersji wykrzyknął: „Niech żyje towarzysz Trocki!” albo „Po rewolucji, strzelać!”.

Progresywny wampiryzm

Veronika Hapchenko, Progressive vampirism, 2021
akryl i tusz kreślarski na płótnie, 100 × 80 cm

„Starożytna księga o Fauście szczegółowo opisuje, jak Faust wykonuje drobne nacięcie w lewej dłoni małym nożem i, gdy podnosi pióro, aby napisać swoje imię na cyrografie, krew płynąca z nacięcia tworzy słowa: «O człowieku, ratuj się!»”³⁹.

Zacznę od głównego bohatera rozdziału – Aleksandra Bogdanowa, rosyjskiego naukowca, rewolucjonisty, lekarza, myśliciela utopijnego, pisarza fantasty i znaczącej figury pośród ideologów socjalistycznych. Bogdanow jako pierwszy wyznaczył serię związków semantycznych: Mars – czerwona gwiazda – rewolucja – jasna komunistyczna przyszłość. Pierwotne znaczenie tego układu zostanie później utracone, ale pozostanie żywe w głębi społecznej podświadomości.

Bogdanow uważał, że dzięki własnemu rozwojowi człowiek może osiągnąć prawdziwie boskie wyżyny i zyskać moc zmiany obiektywnych praw wszechświata. Jednostka zbiorowa (jednocześnie podmiot i przedmiot nowej kultury proletariackiej), która powstanie w czasach komunizmu, będzie w stanie tak zorganizować swoje doświadczenie życiowe, aby materia dążyła do idealnej harmonii. Koncentrując się na braterstwie jako podstawie społeczeństwa przyszłości, Bogdanow marzył o dosłownym zespoleniu ludzkości w jedną rodzinę przez transfuzję krwi⁴⁰. W 1908 roku opublikował utopijną powieść Czerwona gwiazda, w której – wykorzystując spuściznę wcześniejszych utopistów – przeniósł czytelnika na Marsa, gdzie już zapanował komunizm – polityczny system przyszłości. Pełna równość płci, swobodne stosunki seksualne, brak własności prywatnej i klas społecznych. Właśnie tam, na Marsie, od dawna praktykowana jest „wymiana krwi” jako środek odnowy dla starych ludzi i „ulepszania” młodych:

„– My poszliśmy dalej i przeprowadzamy «wymianę krwi» między dwiema istotami ludzkimi, każda z nich może drugiej przekazać masę możliwości wzbogacenia życia. Jest to, po prostu, jednoczesna transfuzja krwi z jednej osoby do drugiej i odwrotnie, poprzez podwójne połączenie ich naczyń krwionośnych z odpowiednimi urządzeniami. Przy wszystkich zastosowanych środkach ostrożności jest to całkowicie bezpieczne; krew jednej osoby nadal żyje w ciele drugiej, przeplata się tam z jego krwią – niesie głęboką odnowę we wszystkich jego tkankach.

– I w ten sposób można przywrócić młodość ludziom starszym, wlewając w ich żyły młodzieńczą krew? […] krew to nie wszystko, co znajduje się w organizmie, ale właśnie ona wszystko w nim przetwarza. Dlatego np. młody człowiek nie starzeje się od krwi osoby starszej: to, co w niej słabe, starcze, jest szybko przezwyciężane przez młody organizm, ale jednocześnie wchłania z niego wiele, czego temu organizmowi brakuje; wzrasta również energia i elastyczność jego funkcji życiowych.

– Ale jeśli to takie proste, to dlaczego nasza ziemska medycyna nadal nie używa tych środków? […]

– Nie wiem, być może są jakieś szczególne warunki organiczne, które Was pozbawiają tych wartości. A może to tylko wynik panującej psychologii indywidualizmu, która oddziela jedną osobę od drugiej tak głęboko, że myśl o połączeniu ich życia dla waszych naukowców jest prawie niedostępna. […] to, co odpowiada całemu naszemu systemowi: towarzyska wymiana życia, nie tylko ideologicznej, ale także fizjologicznej egzystencji”⁴¹.

W tym czasie (1900–1924) austriacki filozof i mistyk Rudolf Steiner głosi wykłady w całej Europie. Wśród jego słuchaczy i uczniów byli przedstawiciele rosyjskiej inteligencji: Maria von Sivers, artystka Margarita Wołoszyna i jej mąż, poeta Maksymilian Wołoszyn, poetka Marina Cwietajewa i jej mąż Siergiej Efron, artystka i rzeźbiarka Asja Turgieniewa oraz jej mąż, poeta i pisarz Andriej Bieły, aktor Michaił Czechow i już wymieniony Aleksandr Bogdanow.

W jednej ze Steinerowskich lekcji Blut ist ein ganz besonderer Saft, cytowanej na początku tego rodziału, możemy dostrzec zbieżności z przedstawionym fragmentem Czerwonej gwiazdy: „Przedstawiciel sił zła wierzy, jest przekonany, że będzie miał szczególną władzę nad Faustem, jeśli tylko uda mu się zdobyć przynajmniej jedną kroplę jego krwi […]. Faust musi podpisać swoje nazwisko własną krwią, ale nie dlatego, że diabeł jest wobec niej wrogi, ale raczej dlatego, że chce zdobyć nad nim władzę”⁴².

Krew wchłania te obrazy świata zewnętrznego, które mózg wytworzył w swoim wnętrzu, przekształca je w żywe, konstruktywne siły i za ich pośrednictwem buduje ludzkie ciało. Krew jest zatem materiałem, z którego ciało się składa. W krwi zachodzi proces: ze swojego kosmicznego środowiska krew wydziela najważniejszą substancję, jaką może otrzymać, czyli tlen, który ją odnawia i dostarcza jej świeżego życia. Krew zostaje pobudzona do otwarcia się na świat zewnętrzny.

Steiner pisał: „Należy wziąć pod uwagę, że w starożytności istniało niejasne jasnowidzenie, z którego pochodzą mity i legendy. Takie jasnowidzenie może istnieć tylko u nosicieli blisko spokrewnionej krwi, tak jak nasza współczesna świadomość pojawia się poprzez zmieszanie krwi. Narodziny logicznego myślenia, narodziny inteligencji były związane z nadejściem egzogamii. […] Dlatego każdy, kto chce zawładnąć człowiekiem, musi najpierw wejść w posiadanie jego krwi. Musimy to zaakceptować w naszej świadomości, jeśli chcemy, aby w życiu praktycznym nastąpił jakikolwiek postęp. Na przykład indywidualność narodu może zostać zniszczona, jeśli – zakładając kolonię – żądasz od jej krwi więcej, niż jest w stanie znieść, ponieważ jej «ja» wyraża się we krwi. Podobnie samo piękno i prawda posiadają człowieka tylko wtedy, gdy dominują w jego krwi. Mefistofeles przejmuje krew Fausta, ponieważ chce panować nad jego «ja»”⁴³.

Po rewolucji powstanie w Moskwie pierwszy na świecie Instytut Transfuzji Krwi. Jego dyrektorem zostanie Aleksandr Bogdanow. Kilka lat później, w maju 1928 roku, umrze po przetoczeniu krwi od człowieka chorego na malarię.

JEZIORO ŁABĘDZIE

Veronika Hapchenko, Łabędzie jezioro, 2021
akryl i tusz kreślarski na płótnie, 100 × 80 cm

Jest to balet Piotra Iljicza Czajkowskiego w czterech aktach. Uważa się, że inspiracją dla Czajkowskiego była wizyta w Bawarii, gdzie kompozytor zobaczył sławny Neuschwanstein – „łabędzi zamek” króla Ludwika II. W klasycznych przedstawieniach w scenerii Jeziora łabędziego widnieje gotycki zamek w górach. W 1871 roku kompozytor napisał dla swoich bliskich jednoaktowy balet dziecięcy Jezioro łabędzi. Natomiast pięć lat później (w 1876) na zlecenie Moskiewskiej Dyrekcji Teatrów Cesarskich powstała nieśmiertelna partytura do baletu Jezioro łabędzie. Polemika wokół ideologicznego znaczenia muzyki Czajkowskiego trwała aż do połowy lat 30. XX wieku. Do tego czasu partyjne oskarżenia o jej dekadencję i mistycyzm nigdy nie przebrzmiały całkowicie, ale z drugiej strony, ocenzurowanie jej spowodowałoby konfrontację z rzeczywistym gustem publiczności. Musiano zweryfikować sposób odbioru jego twórczości. Interpretacja muzyki Czajkowskiego jako symbolu „bohaterstwa narodowego” staje się powszechna i masowo akceptowana⁴⁴.

Maja Plisiecka, rosyjska tancerka i choreografka, Bohater Pracy Socjalistycznej (1985), jedna z czołowych osobowości baletu XX wieku, pisała we wspomnieniach: „Wszystkich tych gości prowadzi się do Teatru Wielkiego. Na balet. I prawie zawsze na Jezioro łabędzie. Wiesza się flagi. Gra hymn. Zapala światła na widowni. Wszyscy wstają. Dostojnicy z centralnej, carskiej loży pulchnymi małymi rączkami łaskawie pozdrawiają moskwian – pokój, przyjaźń dobrzy ludzie. Pozłacane kandelabry gasną… i płynie łabędzia muzyka Piotra Iljicza.

Czcigodnym gościom w loży zawsze towarzyszył Chruszczow. Napatrzył się Jeziora do obrzydzenia. Pod koniec swego panowania poskarżył mi się kiedyś na jednym z przyjęć:

«Jak sobie pomyślę, że wieczorem znów mam być na Jeziorze łabędzim to aż mdłości podchodzą mi do gardła. Balet jest wspaniały, ale ile można? Potem w nocy śnią mi się białe spódniczki na przemian z czołgami… »”⁴⁵.

10 listopada w ZSRR obchodzono uroczyście Dzień Milicji Radzieckiej, któremu w dobie telewizji towarzyszył koncert radzieckich gwiazd muzyki pop. Ale w 1982 roku koncert został odwołany. Zamiast tego w telewizji pokazano Jezioro łabędzie – w ten sposób uczczono okoliczność śmierci ówczesnego generalnego sekretarza Leonida Breżniewa. Pogrzebom jego następców również towarzyszyła muzyka z „Łabędzia” – Jurijowi Andropowowi i Konstantinowi Czernience⁴⁶.

Od tego momentu Jezioro łabędzie jest odbierane jako swego rodzaju sygnał, oznaka żałoby, objaw zachodzących poważnych wydarzeń politycznych w ZSRR i niepokoju przed niewiadomym. Kulminacją tych znaczeń „Łabędzia” były dni puczu moskiewskiego w sierpniu 1991 roku, kiedy balet był pokazywany na każdym kanale telewizyjnym przez trzy dni trwania tego wydarzenia. Balet, tak lubiany przez obywateli ZSRR, stał się jednym z ostatnich akordów ery sowieckiej – jego łabędzią pieśnią.

***

Zainteresowanie okultyzmem i mistycyzmem było w pewnym sensie dyktowane przez warunki historyczne i może właśnie dlatego tak mocno ujawniło się w Imperium Rosyjskim – przed jego upadkiem, w trakcie rewolucji i podczas formowania się nowego tworu państwowego. Niestabilna sytuacja w społeczeństwie sprzyjała popularności myśli ezoterycznej.

Jeśli niektóre społeczności okultystyczne w ogóle przetrwały represje Stalina z lat 30., to dlatego, że funkcjonowały na emigracji lub głęboko w podziemiu. Powszechna niechęć władz do myślowej niezależności – paradoksalnie – wzmacniała atrakcyjność ezoteryki i mistycyzmu. Nauki, które prześladowano przez tak długi czas, zaraz po upadku ZSRR ujawniły się ze zdwojoną siłą. Powstał wiele szkół astrologicznych. Jednym z ich przedstawicieli był Paweł Globa, który często występował w radiu i telewizji po wieczornych wiadomościach, przedstawiając astrologiczne prognozy na rok. Rzekomo miał bezpośredni związek z władzami w 1991 roku, był rodzajem konsultanta. Potwierdził to rosyjski dziennikarz i pisarz Michaił Zygar.

Prezentując swoją najnowszą pracę, Zygar stwierdził: ​​„Jeśli zestawisz tabelę retrogradacji Merkurego z okresem po upadku Związku Radzieckiego, wiele wydarzeń, które wcześniej nie miały logiki, zaczyna mieć sens według czasu, w którym się odbywały”⁴⁷. Pisał, że Federalna Służba Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej zakładała całe wydziały astrologów, ekstrasensów i okultystów⁴⁸. Pod kierownictwem Gieorgija Rogozina i Aleksandra Korżakowa opracowywano comiesięczny horoskop Borysa Jelcyna, pierwszego prezydenta Federacji Rosyjskiej po upadku ZSRR. Te wydarzenia Zygar opisał w książce Wszyscy są wolni. Historia o tym, jak w Rosji w 1996 roku skończyły się wybory⁴⁹.

Fenomen popularności ruchów ezoterycznych można tłumaczyć zapotrzebowaniem na tego rodzaju doznania w momentach dziejowych zawirowań. Niestabilność społeczno-polityczna powoduje obawy, co stwarza podatny grunt do manipulacji ze strony organów propagandowych. Ludzie wierzą wówczas w każdą, nawet najbardziej absurdalną informację.

Na przykład historia Bogdanowa i transfuzji krwi oraz jej magicznych właściwości. W latach 90. rozpowszechniła się plotka, że mumia Lenina w mauzoleum w Moskwie na Placu Czerwonym jest raz na miesiąc pompowana krwią młodych chłopców. Przy tym chłopcy, od których tę krew pobierano, nie umierali. W 2020 roku w wywiadzie były kremlowski strateg (1996–2011) Gleb Pawłowski przyznał, że tą konfabulacją posługiwano się w kampanii partii demokratycznej; wspomniał również o oddziałach astrologów współpracujących z rządem. Dla pełniejszej ilustracji problemu warto wspomnieć inny incydent z ostatnich lat: historię szamana, który udał się do Moskwy, aby wypędzić Władimira Putina z Kremla. Otóż w marcu 2019 roku⁵⁰ szaman Aleksander Gabyszew rozpoczął podróż z Jakucka pieszo do Moskwy. Uzasadniał cel swojej pielgrzymki najwyższą misją – chciał uwolnić Kreml od demona. Tylko szaman, w jego rozumieniu, mógł tego dokonać. We wrześniu 2019 roku został jednak uznany za ekstremistę i umieszczony na liście poszukiwanych.

„O świcie 19 września na granicy Buriacji i obwodu irkuckiego kampania Gabyszewa, jeśli nie skończyła się, to na długi czas została przerwana: jego współpracownicy donieśli, że wczesnym rankiem nieznani sprawcy porwali go i zabrali w nieznanym kierunku”⁵¹. Został przymusowo wysłany do ambulatorium psychoneurologicznego. Po uwolnieniu zdecydował się zawiesić swoją działalność. Według Amnesty International jest więźniem sumienia⁵². Jakucki szaman, świadomy swojej mocy, zapowiedział, że kolejną pielgrzymkę odbędzie w 2021 roku, tym razem na białym koniu. Do pielgrzymki jednak nie doszło, bo szaman został aresztowany i przymusowo umieszczony w szpitalu psychiatrycznym w październiku 2021 roku.