Na przykładach twórczości pionierów sztuki abstrakcyjnej działających w pierwszych dekadach XX wieku oraz artystów kolejnych fal abstrakcji geometrycznej w Polsce i na świecie artykuł ukazuje, jak redukcja do form geometrycznych wzmacnia kontemplacyjny aspekt sztuki. Pojmowanie geometrii i, szerzej, matematyki jako nośnika mistycznych treści ma początek w starożytności oraz wiąże się z koncepcjami pitagorejskimi. Sztuka nowoczesna odnowiła takie pojmowanie geometrii. Artyści zajmujący się abstrakcją geometryczną nierzadko uprawiali medytację, pogłębiali zainteresowania ezoteryczne, a także odwoływali się do filozoficznego i religijnego mistycyzmu.
Abstrakt: Artykuł dotyczy pierwszej indywidualnej wystawy Zbigniewa Libery (kurator: Marek Goździewski, Laboratorium Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski, 1992). Artysta zaprezentował trzy instalacje: Minuta milczenia – Minuta milczenia; Model końca; La baigneur (KąpielowiczBez tytułu [Pathos] wraz z fragmentami tekstów. Głównym celem badawczym tekstu jest interpretacja tych prac. Została w nim zastosowana klasyczna metoda ikonologiczna Erwina Panofsky’ego. Jako kontekst ikonograficzny wskazano gnozę i gnostycyzm. Warstwa ikonologiczna dotyczy natomiast trzech aspektów: 1) traumy nieobecności żałoby w zmodernizowanym świecie oraz filozoficznego problemu relacji umysłu i ciała, radzenia sobie z trudnym dziedzictwem przeszłości; 2) krytyki działań Kościoła rzymskokatolickiego jako instytucji w kontekście radzenia sobie instytucji z herezjami; 3) zainteresowania alternatywną duchowością w latach 90.
Abstrakt: Artykuł jest próbą refleksji na temat związków między polską sztuką współczesną a tradycją romantyczną, rozumianą jednak nie w swojej mesjanistycznej, prometejskiej odsłonie, ale w konwencji tzw. czarnego romantyzmu i treści niesamowitych, obecnych w ówczesnych tekstach kultury. Artykuł analizuje sztukę tworzoną w ostatnich latach, którą coraz częściej wypełniają nadrealne postaci charakterystyczne dla utworów romantycznych: zjawy, widma, duchy, wampiry, upiory, ale także wiedźmy i czarownice. Bada, skąd wziął się w sztuce ostatnich lat ten wyraźny zwrot w stronę nadrealnych, niesamowitych treści.
Abstrakt: W humanistyce ostatniej dekady zaobserwować można tendencję do rehabilitacji pojęcia mitu oraz prób wypracowania nowych teorii wychodzących poza ograniczenia antropocentryczne. Cechą charakterystyczną tych fenomenów jest zwrócenie się do tego, co pozaludzkie i irracjonalne.
W artykule przedstawiam polityczne pułapki i ograniczenia takiego podejścia, szkicując jednocześnie alternatywę dla dialektycznego i spekulatywnego przekroczenia aporii dualistycznego ujęcia opozycji racjonalne – irracjonalne. Do tego celu posłuży mi krytyczna prezentacja postaci Aleksandra Dugina i jego wpływu na politykę Federacji Rosyjskiej.
Abstrakt: Celem artykułu jest ukazanie wpływów okultyzmu na rozwój środkowoeuropejskiej awangardy, szczególnie surrealizmu lat 30. i 40. Okultyści z jednej strony firmują odwrót od tyranii rozumu, który dla wielu awangardystów uosabia miałkość ludzkiego istnienia, zablokowanego przez cenzurujące siły powinności rodzinnych i publicznych. Z drugiej strony stanowią niewyczerpane źródło rekwizytów, działań i rytuałów. Oba aspekty są niezwykle istotne zarówno dla czeskich artyficjalistów (Toyen i Štyrský), jak i surrealistów (Teige, Nezval), szczególne znaczenie uzyskują one jednak w teoriach i praktyce przedstawicieli surrealizmu rumuńskiego: Victora Braunera, a przede wszystkim Gherasima Luki i Gellu Nauma. Najważniejszymi elementami myśli okultystycznej są tu tajemne postaci (wampiry i media) oraz obiekty uniezależnione od kontroli rozumu. Przestrzenią, w której te przetworzone byty o nowym statusie przedostają się do świadomości, są tytułowe „niebezpieczne krajobrazy”, o których pisał Breton, a które stają się metaforą (ale czy tylko?) sojuszu prajęzyka i praobrazu.
Abstrakt: Artykuł poświęcony jest szkole waldorfskiej jako propozycji przemiany człowieka i świata wynikającej z kryzysu kultury, norm i autorytetów. Autorka opisuje powstanie szkół waldorfskich w Niemczech i w Polsce, skupiając się przede wszystkim na elementach waldorfskiej edukacji przez sztukę. Rozumie ją jako edukację dla przyszłości, pozwalającą na kontakt z sacrum oraz tworzenie nowych utopii społecznych.
Abstrakt: Artykuł sytuuje ikoniczne dzieła sztuki awangardowej oraz typowe dla niej mity założycielskie (takie jak galeryjny white cube) w kontekście symboliki ezoterycznej, prezentując dziedzictwo sztuki XX wieku jako bezpośrednią kontynuację znacznie wcześniejszych zjawisk kulturowych. Łącząc w integralną całość komponenty tekstowe i wizualne, autor wykorzystuje w praktyce niekonwencjonalne metody produkcji wiedzy obecne w polu sztuki współczesnej.
Abstrakt: Jednym z czynników określających charakter sztuki początku XX. wieku był rozwój nauk okultystycznych, które na początku XX wieku znalazły się w centrum europejskiej debaty światopoglądowej. Ezoteryzm przyciągał ludzi usiłujących zrozumieć siebie i świat, poszukujących prawdy i sensu życia. Jedną z najbardziej inspirujących nauk ezoterycznych okazała się dla artystów antropozofia. Proponowane przez Rudolfa Steinera odważne koncepcje artystyczne budziły zainteresowanie w środowiskach artystycznych Warszawy, Lwowa i Krakowa. Wielu polskich twórców, zafascynowanych wizjonerskimi projektami Steinera obejmującymi architekturę, wzornictwo przemysłowe, rzeźbę, witrażownictwo, grawerowanie szkła czy nowe formy sceniczne (tzw. eurytmia), aktywnie działało w grupach antropozoficznych, uczestnicząc w wykładach prowadzonych przez Doktora, organizowanych w całej Europie.
Abstrakt: Tematem tekstu są zjawiska o charakterze okultystycznym na terytorium ZSRR przed jego powstaniem, w trakcie jego formacji oraz podczas jego upadku w 1991 roku. Wyodrębniłam w nim cztery przypadki, które ukazują, jak ówczesna myśl ezoteryczna przenikała różne środowiska. Na przełomie XIX i XX wieku, gdy wpływy okultyzmu sięgały apogeum, granice między nauką a wiedzą tajemną były zatarte. Okultyzm, który wydaje się tak obcy materializmowi, funkcjonował wówczas na równi z badaniami naukowymi.
Abstrakt: Artykuł dotyczy twórczości Marii Anto, na którą składają się zarówno dzieła malarskie, jak i prywatne zapiski snów oraz amatorskie wiersze artystki. Utwory Anto zostały przeanalizowane przez pryzmat jej oniryczno-poetyckiej praktyki twórczej. Autorka bada nie tylko transfer/transformację poezji w oniryczne wizje oraz ich wizualne realizacje, ale zwłaszcza relację zwrotną między słowem i obrazem. Malarstwo Anto, uchodzące za surrealistyczne, przez powtarzalne elementy tworzące bestiariusz intymny oraz niemimetyczne projekcje autobiograficznych doświadczeń (sny, wizje, fascynacje, lęki) zbliża jej twórczość do konwencji awangardowej poezji. Postawa artystyczna Anto została zinterpretowana także w kontekście transcendentnej, mediumicznej i utopijnej wizji sztuki takich artystek, jak Erna Rosenstein, Urszula Broll i Ewa Kuryluk.
AbstraktArtykuł dotyczy krótkiego okresu w twórczości Zbigniewa Makowskiego – kilkumiesięcznego pobytu w Paryżu w 1962 roku – i pokazuje, że katalizatorem przemian, bodźcem, pod którego wpływem dotychczasowe doświadczenia artystyczne i egzystencjalne skrystalizowały się w nowej, magicznej formule malarskiej, był późny surrealizm, szczególnie L’Art magique André Bretona i Gérarda Legranda (1957), ale też koncepcje wystaw m.in. Intrusion in the Enchanters Domain (D’Arcy Galleries, Nowy Jork 1960–1961). Te źródła inspiracji w przypadku Makowskiego w nietypowy sposób łączą się z fascynacją psychologią Carla Gustawa Junga. Magia obrazów artysty w latach 60. polega przede wszystkim na zmysłowym olśnieniu, na cudowności osiągniętej malarskimi środkami. W tym samym czasie Makowski wprowadza elementarz znaków, które odwołują się jednocześnie do podstawowych doświadczeń zmysłowych i tradycji ezoterycznej.
